Còn gọi là sung úy, chói đèn. Tên khoa học leonurus heterophyllus Sw. Thuộc họ Hoa môi(labiatae) ích mẫu cung cấp hai vị thuốc
1) Ích mẫu hay ích mẫu thảo( Herba leonuri) là toàn bộ phần trên mặt đất phơi hay sấy khô của cây ích mẫu.
2) Sung úy tử( Fructus Leonuri) là quả chín phơi hay sấy khô của cây ích mẫu
A- Mô tả cây
Cây ích mẫu được đặt tên theo công dụng( ích là có ích, mẫu là mẹ) ích mẫu là một loại cỏ sống 1- 2 năm cao 0,6 đến 1 mét. Thân hình vuông, ít phân nhánh, toàn thân có phủ lông nhỏ và ngắn, lá mọc đối, tùy theo lá mọc ở gốc, ở giữa thân hay đầu cành mà có hình dạng khác nhau. Lá ở gốc có cuống dài, phiến lá hình tim, mép có răng cưa thô và sâu, lá ở thân có cuống ngắn hơn, phiến lá thường xẻ sâu thành ba thùy, trên mỗi thùy lại có răng cưa thư, lá trên cùng phần lớn không chia thùy và hầu như không cuống. Hoa mọc vòng ở kẽ lá. Tràng hoa màu hồng hay tím hồng, xẻ thành hai môi gần đều nhau. Quả nhỏ, ba cạnh vỏ màu xám nâu.
B- Phân bố, thu hái và chế biến
Ích mẫu mọc hoang, thường thấy ở ven suối, ven sông nơi đất cát, ven đường, hiện nay đã được trồng làm thuốc Vào khoảng tháng 5 tháng 6, lúc một nửa số hoa của cây bắt đầu nở thì bắt đầu thu hái. Hái cây sát mặt đất, đem về phơi hay sấy khô là được. Nếu muốn thu hoạch hạt thì cần chờ khi hoa trên cây đã tàn hết, thu hoạch đến đâu dũ hết quả đến đó. Mùa thu hoạch cây tháng 5 đến tháng 9, mùa thu hoạch quả từ tháng 8 đến tháng 10.
C- Công dụng và liều dùng :
Từ rất lâu vị ích mẫu đã được nhân dân ta dùng chữa bệnh phụ nữ, nhất là đối với phụ nữ sau khi sinh, do vậy mới có câu :
Nhân trần , ích mẫu đi đâu
Để cho gái đẻ đớn đau thế này.
Thường ích mẫu dùng trong trường hợp đẻ xong bị dong huyết( Cầm máu tử cung ), chữa viêm niêm mạc dạ con, kinh nguyệt quá nhiều. Còn dùng chữa huyết áp cao, thuốc bổ huyết, các bệnh về tuần hoàn cơ tim, thần kinh của tim, chứng tim hẹp nhẹ (stenocardie), chữa lỵ Quả ích mẫu dùng với tên sung úy tử làm thuốc thông tiểu, chữa phù thũng, thiên đầu thống( glocom) Dùng ngoài, thân và quả ích mẫu dùng giã đắp hay sắc lấy nước rửa chữa một số bệnh như sưng vú, chốc đầu, lở ngứa. Theo sách cổ, ích mẫu có tính chất: vị cay, đắng, tính hơi hàn, có khả năng trục ứ huyết, sinh huyết mới, hoạt huyết điều kinh, những người có đồng tử mở rộng không dùng được Liều dùng hàng ngày từ 6g đế 12g dưới dạng thuốc sắc.
D- Đơn thuốc có ích mẫu :
Cao ích mẫu: cây ích mẫu nấu với nước cô đặc thành cao mềm, tuy nhiên khi sản xuất cao ích mẫu không phải chỉ có ích mẫu mà phối trộn với nhiều vị khác nữa. Tùy địa phương mà việc phối trộn các vị khác nhau, hiện nay thống nhất theo đơn: ích mẫu 800 g, ngải cứu 200 g, hương phụ 250 g, tá dược (xiro, cồn 15 độ) vừa đủ 1000g