1- Cây chàm : thuộc họ cánh bướm
2- Nghể chàm : thuộc họ rau răm
3- Cây chàm còn gọi là cây chàm mèo thuộc họ ô rô
4- Một số cây khác chưa thấy ở nước ta.
A- Mô tả cây:
Cây chàm: là một loại cây nhỏ, sống hàng năm , cao 50-70 cm , cành non có lông ngắn màu trắng. Lá mọc so le, kép, dìa lẻ gồm 7-15 lá chét. Toàn lá dài 3-5 cm, lá chét dài 1,5-1,8 cm ; khi lá khô có màu xanh lam . Hoa tự mọc thành chùm ở kẽ lá. Cánh hoa hình bướm , màu đỏ vàng. Quả dài chừng 2,5cm, trong chứa 5-12 hạt, hơi có hình lập phương
+ Cây nghể chàm: là một loại cỏ nhỏ, sống lâu năm, thân cao 60-90cm, nhẵn, màu hơi tía đỏ, có nhiều đốt dài. Lá mọc so le, cuống ngắn, phiến hình trứng dài, nguyên, soi lên sáng sẽ thấy những điểm trong do có các hạch. Khi khô màu lá xanh lam, làm các gân lá nổi rõ. Lá kèm phủ 1/5 đến ½ đốt gần như nhẵn không có lông. Hoa mọc thành bông hình trụ, liên tục, tụ lại thành chùm ở kẽ lá hay đầu cành. Quả nhẵn, 3 cạnh hay hi2ng thấu kính
+ Cây chàm mèo: là một cây nhỡ, lá bầu dục, hoa mọc thành bông, màu xanh, tím hồng hay trắng, 4 nhị (2 dài). Quả nang. Dùng để chế chàm nhuộm.
B- Phân bố, thu hái và chế biến:
Cây chàm và cây nghể chàm được trồng nhiều ở vùng núi nước ta, để chế thuốc nhuộm màu chàm. Thường cây chàm hay được trồng hơn. Thường người ta trồng chàm vào tháng 2-5 và hái cây vào tháng 6-8. Gốc còn lại sẽ nảy nữa và 1 tháng sau có thể hái lần 2. Cây nghể chàm cũng thu hái vào mùa thu trước khi cây ra hoa.
• Cách chế biến chàm :
Cây hái về còn tươi phải chon gay vào thùng gỗ hoạc xây gạch. CÓ nơi chỉ tuốt lấy lá mà chế chàm còn cành thì bỏ đi. Đổ nước sạch vào và chờ cho lên men: mùa nóng chỉ cần ngâm 2-3 ngày; mùa mát phải ngâm 5-6 ngày. Nhưng thường thời gian chờ lên men này vào khỏng 12 giờ ở nhiệt độ 30 độ C. Sau đó lọc lấy nước và lọc qua sang để loại bỏ bớt cọng lá. Cho vôi cục vào để kiềm hóa môi trường thường 100kg cây chàm thì dùng 8- 10 kg vôi. Dùng cành cây khuấy liên tục 4-6 giờ để oxy hóa. Dung dịch sẽ nổi bọt lên và chuyển màu xanh lam( ta có thể dùng phèn cho kết tủa màu chàm). Bột chàm được vớt ra, ép hết nước, cắt thành từng khúc nhỏ để phơi trong mát cho đến khô. Trong khi phơi có thể có mùi ammoniac và mốc. Khi dùng cạo lớp mốc đó đi. Tùy theo cách chế tạo mà bột chàm hay thanh đại có độ tinh khiết khác nhau. Thương người ta xác định giá trị của thanh đại bằng cách định lượng indigotin. Loại tốt phải có 60-70 % indigotin.
C- Công dụng và liều dùng:
Câychàm ít được dùng, nhưng chàm hay được dùng làm thuốc. Cây nghể chàm ngoài công dụng để chế chàm ra, người ta còn dùng toàn cây sắc uống chữa thổ huyết, nôn mửa, điên cuồng, ra thai; hoặc dùng rễ trộn với xạ hương và hung hoàng để chữa rắn cắn thanh đại hay chàm rất hay dùng trong đông y làm thuốc chữa sốt, giải độc, viêm hạch hanh nhân, cam tẩu mã, viêm lợi chảy máu. Uống trong ngườI ta dùng 2- 6g. Dùng ngoài không có liều lượng.
D- Đơn thuốc có thanh đại:
• Bài thuốc chữa viêm lợi răng, chảy máu: Bạch phàn( phèn chua) 40g, thanh đại 80 g, hồng hoàng ( asen sunfua As2s3) 2g, mai hoa băng phiến(bocneo) 2g. Tất cả tán bột, đựng trong lọ kín. Trước khi dùng rửa sạch răng miệng bằng nước muối rồi bôi vào những chỗ bị viêm nhiễm. Bôi thuốc xong nên ngậm miệng 15 phút, nhổ bỏ nước bọt, sau đó súc miệng cho sạch. Ngày bôi 1-2 lần sau bữa ăn. Thường 5-7 ngày thấy kết quả
• Đơn thuốc chữa cam tẩu mã: Hoàng bá 12 g; hoàng liên 16 g, thanh đại 20 g, đinh hương 12g, đại hồi 4g, nhân trung bạch 20 g, phèn chua 12 g. Cách chế như sau: các vị hoàng liên, hoàng bá, đinh hương, đại hồi sấy khô, tán nhỏ, cuối cùng trộn cùng nhân trung bạch, bạch phàn rồi thanh đại vào. Nếu bệnh nặng cần them một chút xạ hương vào( chừng 1g). Vì xạ hương chóng bay, cho nên chỉ trộn ít bột khi dùng thôi .Để lâu kém tác dụng. Trước khi dùng, lấy bông chấm nước muối rửa sạch máu mủ chỗ răng lợi bị đau rồi lấy thuốc đắp đầy vào chỗ răng lợi bị thủng. Người lớn ngày đắp thuốc 3-4 lần cách 3 giờ thay thuốc một lần. Trẻ con trước lúc đi ngủ đắp thuốc một lần, đêm dây đắp them lần nữa
• Đơn thuốc chữa viêm hạch hạnh nhân, yết hàu: thanh đại 5g, hàn the 5g, tây ngưu hoàng 1g băng phiến 0,5 g. Tất cả tán nhỏ; khi dùng súc miệng sạch bôi thuốc vào chỗ đau